De eerste bebouwing

  In het centrum van de historische stad 's­Hertogenbosch is er ooit een kleine nederzetting ontstaan met een Keltische, Germaanse en Romeinse bewoning. Aan de westkant daarvan bouwde de hertog van Brabant ‘in het bos’ een lustverblijf. Een deel van de ommuring daarvan vormt de hartlijn van het nog bestaande bouwblok tussen Markt en Pensmarkt. Aan weerszijden van deze muur ontstond (in Boschel) met steun van de hertog de eerste stenen bebouwing van de stad. (afb.0815)

Het eerste stadsontwerp

Het tweede stadsontwerp

  Al in 1250 was de stad te klein en werd een nieuw ontwerp gemaakt waarvan de drenkplaats en de zwerfsteen opnieuw het uitgangspunt en het middelpunt vormden. De gevelrooilijnen (afb.820 en 826) van het eerste plan, die waren gebaseerd op de 'levensbloem' uit de ‘heilige geometrie’, werden daarbij tot op vandaag gehandhaafd. Misschien werden in die tijd de drenkplaats en de zwerfsteen al vervangen door een put met puthuis en een marktkruis?

  Het nieuwe plan was gebaseerd op de vorm van een hexagram (afb.41) waarvan er één van de gelijkvormige driehoeken nog steeds zichtbaar is in de structuur van de gebouwde stad. (Voor het ontwerpen van de in de middeleeuwen gestichte steden, zie: Entdeckung der mittelalterlichen Stadtplanung; das Ende vom Mythos der gewachsenen Stadt. Prof.Klaus Humpert / Martin Schenk. 2001)

Het puthuis

  Het puthuis (afb.1404) is in feite een omphalos. Dit is het Griekse woord voor een bouwwerk dat het centrum van de wereld van een lokale gemeenschap symboliseert. Energetisch verbindt het puthuis boven- en onderwereld met de dagelijkse wereld waarin wij leven zoals hiervoor door Jung beschreven.

  Het zeshoekige puthuis staat dan ook in het midden van het hiervoor genoemde hexagram. De zwaartelijnen vanuit de zes hoekpunten vallen samen met die van het hexagram.

  Op het schilderij van de Lakenmarkt staan er op het puthuis twee adelaars afgebeeld. Algemeen wordt aangenomen dat zowel de adelaars op het puthuis als die op het Bossche stadswapen verwijzen naar de keizer/hertog Maximiliaan. Maar de oud-Rijksarchivaris mr.dr.J.Smit toont duidelijk aan dat dit niet waar kan zijn. (Het wapen der stad 's­Hertogenbosch  De Brabantse Leeuw 1966 nrs 6 en 8)

  Het ligt meer voor de hand dat ze verwijzen naar de legende waarin de Griekse oppergod Zeus zijn adelaars opdroeg op zoek te gaan naar het centrum van zijn aardse wereld. Zij streken neer in Delphi waar zij rustend werden afgebeeld op de omphalos van het Mirakel, dat daar vulkanische dampen uitstraalde en daarmee de onderwereld verbonden met de bovenwereld van de goden.

  Zo verbindt het Bossche puthuis symbolisch de onderwereld (het grondwater in de put) via de aardse wereld (waar de stedelingen het water tappen) met de bovenwereld (de adelaars van de goddelijke Zeus).

Het marktkruis

  Het Mariahuyske naast het puthuis is niet zomaar een simpel Mariakapelletje, maar een marktkruis (marketcross / croix de marché / Marktkreuz). Dat is een in Europa gebruikelijk rechtsteken dat naar de marktrechten van de bestaande nederzetting verwijst. Het is aan de bovenzijde voorzien van een kruisteken dat met de horizontale balk symbolisch de verworven rechten van de burgerij via de verticale balk verbindt met de heerschappij en de bescherming van de Overheid, die de onder- en bovenwereld vertegenwoordigt.

  De (net als het puthuis zeshoekige) zuil van het marktkruis is bedoeld om zowel de door het puthuis uitgestraalde energie van de aarde als de verworven marktrechten, voor de stad vast te houden. De zuil is daardoor vergelijkbaar met de menhirs uit de prehistorie en vormt met het puthuis het middelpunt van de beide stadsontwerpen en daarmee van de stad.

De blauwe steen

  Het marktkruis heeft in sommige steden een voorganger gehad in ‘de blauwe steen op het cruys’ die in plaatsen als Batenburg en Nijmegen (afb.0802) nog steeds in het wegdek op het kruispunt van de beide hoofdwegen ligt. Daar wordt het gekoesterd als het centrum van de nederzetting waar omheen de stad (op Romeinse wijze) was ontworpen.

  Het was een offersteen waar de goden feestelijk om voorspoed werd gevraagd maar ook recht werd gesproken. Soms werd er gedreigd dat de steen zou worden gebruikt als kaak, maar er zijn geen bewijzen dat dat ooit gebeurd is. De steen werd veel meer gebruikt als teken van mededogen.

  Wel kan hieruit het misverstand zijn ontstaan dat het Bossche marktkruis werd gebruikt als schandpaal of kaak. (afb.1404) Maar hiervoor waren aparte bouwsels beschikbaar. Als bewijs voor het gebruik (misbruik) als schandpaal, zou het schilderij van de Lakenmarkt gelden, waarop immers geen aparte schandpaal te zien is. Met het op de zuil van het marktkruis zichtbare smeedwerkje, zou het slachtoffer om de hals zijn vastgezet. En wel op een (blijkens de rapportage van de BAM) hoogte van 1,90 meter. Zou die hals bij alle slachtoffers, mannen en vrouwen, werkelijk standaard op diezelfde grote hoogte hebben gezeten?! Bovendien moesten de slachtoffers, zoals blijkt uit het schilderij, dan op een wel sterk hellend vlak staan.

Conclusies

  Het puthuis is niet gewoon maar een leuk afdakje maar een omphalos die het middelpunt van de stad aangeeft en beschermt.

  Het Mariahuijske is geen schandpaal maar het belangrijkste rechtsteken van de stad voor de bescherming en het goed functioneren van de nederzetting.

  Het slopen van het marktkruis en later van het puthuis, blijkt te zijn samengevallen met de neergang van de bijzondere culturele, handels- en wetenschappelijke betekenis van de stad.

  Daaruit is niet voor niets het beschermd stadsgezicht ontstaan en het streven van talloze wetenschappers om in veel steden over te gaan tot herbouw van dergelijke historisch belangrijke monumenten. Op grote schaal gebeurde dat in veel grote steden als Warschau, Dresden en Toulouse.

  Uit de visie van Carl Jung c.s. blijkt Den Bosch door haar bijzondere ontwerp (afb.41) vanuit dit punt een positieve invloed uit te oefenen op haar bezoekers en bewoners. De structuur van 's­Hertogenbosch met de symbolische betekenis van het daarin op haar middelpunt geplaatste puthuis en het marktkruis, is alleen al daarom uniek voor Nederland en van onschatbare waarde.

  Herstel hiervan brengt de bewoners en gebruikers van de stad tot het bewust waarnemen en ondergaan van haar uitstraling, die daardoor op haar beurt zelf weer door de gedragingen van de gebruikers wordt versterkt.

  Dit verschijnsel is door de Engelse wetenschapper Rupert Sheldrake samengevat onder het begrip morfische resonantie waar hij het volgende als volgt over opmerkt: “In de context van morfische resonantie is de ervaring van een bepaalde plaats onder andere een herinnering die inherent is aan de plaats zelf en een herinnering aan eerdere ervaringen van hetzelfde individu en vergelijkbare individuen op dezelfde plaats. De hoedanigheid of sfeer van een plek wordt niet alleen bepaald door wat er zich op het moment zelf afspeelt, maar ook door wat er zich vroeger heeft afgespeeld en de manier waarop dat is ervaren.

Wat zich in het verleden op die plaats heeft afgespeeld, kan daar tot op zekere hoogte weer heden worden en op die manier fungeren als toegang tot ervaringsgebieden die de normale beperkingen van ruimte en tijd overschrijden.” (De wedergeboorte van de natuur.  Rupert Sheldrake 1991)